Asean Waterbird Census (AWC) iha Timor-Leste ne’ebé mak halo atu sura populasasaun manu-bee seidauk organiza ho di’ak, maibé peskiza ne’ebé halo dezde 2016 sobre manu-bee iha Timor-Leste identifika iha espésie 96.

Observadór waterbird (manu-bee) iha TL, Alito Rosa, hatete AWC ida ne’e halo atu konta populasaun manu iha Timor-Leste ne’e hira no espésie saida de’it mak kada tinan hetan no liuhusi ne’e mak bele halo estimasaun katak kada anu nia populasaun ne’e tun ka sa’e nomós bainhira populasaun manu-bee tun maka presiza atu proteje nia ábitat.

Kona-ba atividade peskiza manu-bee ne’e hala’o iha kada tinan, semana daruak no datoluk fulan-janeiru nian no dadus husi sensus ne’e haruka ba iha Wetlands International iha Olanda nomós Wetlands Indonézia hodi hatama ba iha nivel ASEAN no publika iha dadus mundiál nian.

“Dadus Timór nian foin tama iha tinan 2016  bainhira ha’u envolve iha Wetlands mak haruka ba”, katak Alito iha muzeu Rezisténsia, ohin.

Sobre peskiza ne’ebé mak halo iha semana daruak no datoluk janeiru nian, Alito esplika tanba tempu ne’e manu-bee sira foin halo migrasaun husi fatin sira seluk mai iha Timór ou balun komesa fila.

“Tanba ne’e mak foin hahú iha janeiru ne’e. Espésie manu-bee ne’ebé ita hetan ne’e kuaze iha 96 maibé kada área ne’ebé ita hetan ne’e tanba atividade sensus ne’e tenke sura ho lalais entaun balun ne’ebé ita lakonsege hetan ita lasura, maibé iha tinan hirak nia laran ne’e kuaze espésie manu-bee nia indivíduu ne’e ita hetan rihun resin”.

Peskizadór Konservasaun Flora no Fauna ne’e relata espésie ne’ebé hetan barak liu ne’e iha lagoa Tasi-Tolu kuaze 30, lagoa Iralalaru 30 resin mas iha fatin barak mak seidauk sura tanba atividade ida ne’e ho voluntáriu no laiha fundu, nune’e difikulta uitoan tanba presiza espíritu voluntarizmu nian de’it.

“Dadus ne’ebé foti ne’e iha nia kategoria ameasadu, ladún ameasadu no sei barak. Ida ameasadu iha nivel mundiál mak gajahan timur, maibé manu-bee sira ne’e la’ós hela permanente iha Timór mas migrante husi Rúsia, Xina ho mil distánsia mak mai iha ne’e. Husi espésie 93 ne’ebé hetan iha 30 resin de’it mak hela permanente iha Timór”.

Peskiza ne’ebé halo observa mós kona-ba ambiente, saida de’it mak iha ne’ebá no nia impaktu hanesan atividade kasa iha ka la’e? No posivel fatin ne’e sei muda atu halo otél ka portu ruma no fatin ne’e kontamina ka la’e hafoin dadus hirak ne’e hatama hotu no haruka ba.

“Manu-bee rasik sai indikadór ba kualidade ambiente, se hetan iha fatin barak signifika ambiente sei di’ak mas lahetan entaun kualidade ambiente komesa tun, karik nia hahán mak laiha, bee komesa kontaminadu. Timór iha fatin barak mak sei di’ak, ida mak lagoa Tasi-Tolu, tasi-ninin Ulumera to’o iha Tibar ne’e sei di’ak, iha lagoa masin Laga mós di’ak, kuaze tasi-ibun tama iha floresta mangrove nian ne’e di’ak tanba ita bele hetan manu-bee. Iralalaru mós di’ak mas atividade kasa kontinua, tanba ne’e mak ita presiza tau matan”.

Entantu sensus ne’e seidauk halo iha kosta súl nian tanba distánsia ne’ebé dook liu no iha difikuldade balun. Bainhira atu hetan espésie manu-bee mak presiza iha minuklu hodi konta manu no kámera ho tele ne’ebé dook nian no importante mak métodu ne’ebé uza tenke relevante ho peskiza manu nian.

“Dalabarak ita foti dadus atu sura manu-bee ita foti métodu survey, sura ida ne’ebé mak ita hetan ita alista hotu. Atu hetan nia diversidade ita bele uza métodu transek no line transek, maibé tuir ita-nia nesesidade”.

Alito hatutun liuhusi sensus ne’ebé halo maka planu atu halo livru matadalan ida ba observa manu nian, maibé iha difikuldade mak iha imprensaun tanba presiza fundu mas manuál ne’e hahú elabora ona no karik halo sai hanesan materiál edukasasaun ba labarik sira ho uza foto kona-ba koñese manu iha Timor-Leste.